Lemoatxan hildakoen oroimenez

Ekainaren 19an, Bilbo faxisten eskuetan erori zeneko egunaren 73garren urtemugan, Lemoako haitzean, Lemoatxan, pertsona ugari bildu zen gertatu zena gogoratzeko, Eta bizitza galdu zuten pertsonak oroitzeko. Unai Ortuzar udaleko zinegotziak hitzok irakurri zituen bildutako guztien aurrean.

Ekainaren 20an udaberria bukatzen da

Ekainaren 20an igandez, udaberria bukatuko da 1937an ere. Udaberriko azken igandea tristeta izan zen Bilbon eta inguruko herri guztietan. Irabazi, zaila da jakeita nork irabazi duen: heriotza, gorpu zatituak, odola, samina leku guztietan.
Donostian argitaratzen zen DOMINGO egunkariko zati bat jarriko dugu, Derion sartu zirenean Juan Pujolek idatzi zuena. Honela dio Deriora, hau da aste berean hirzupalau egin lehenago, faxisten tropak sartu zirenean. Honela dio:
Vísperas...
Hacia Bilbao

por Juan Pujol

El día en que se tomó Derio -a escasos kilómetros de Bilbao- tuve la fortuna de llegar a las pocas horas de entrar las tropas.
Todavía estaban las tiendas revueltas por el pillaje de los fugitivos. A la puerta sentados apaciblemente, los soldados habían hecho un alto en la marcha, mientras los ingenieros reconstruían, con su maravillosa rapidez habitual, un puente recién volado. Era una tarde magnífica de Junio, luminosa, llena de fragancias del valle esplendorosamente verde. Pero de vez en cuando, el aire traía un olor angustioso, mezclado al de las yerbas aromáticas-
- Es de los muertos -me dijeron
- ¿Todavía hay muchos sin enterrar?
- Forzosamente, puesto que acabamos de llegar hace unos momentos
(...)
Los traían por le camino, sobre angarillas y camillas, en cuyas lonas la sangre reciente se extendía e iba secando.
- ¿Donde los llevan?
- Al cementerio.
Entonces me fijé en el monumental Camposanto a cuya vera nos habíamos detenido.
- ¿Y cómo han hecho aquí un cementerio tan grande?
- Este - me explicó una vieja vestida de negro- es el cementerio de Bilbao

Ekainaren 19an Bilbo liberatuta?

1937ko Ekainaren 19a larunbata zen, aurtengoa bezala. Francoren militar altxatuak, Alemaniako eta Mussoliniren italiar ejerzitoen laguntzarekin, Bilbora sartu ziren, hiriburua liberatuz, beraien esanetan. Madrileko ABC egunkarian topatzen dugu erreferentzi hau, bertako periodikurik ez baita inondik agertzen:
Bilbao. El Nervión divide la villa invicta, separando sus dos grandes núcleos de población, viejo y nuevo.Esta vista que publicamos (una de las mas características y pintorescas) resume la actividad marítima de Bilbao, con sus muelles de atraque finales: Ripa a la izquierda, y el Arenal, a la derecha. Al fondo la Casa de la Villa silueta su fina torrecilla municipal. Tras ella el monte archanda. Del otro lado del monte los hijos de Aitor afirman su milenario amor a la Libertad, derramando su sangre generosa en el valle de Asúa, impidiendo que el odioso invasor asome sobre la villa.

ASTELEHENEKO ALEAN
Bi egin pasatu beharko dira, asteleheneko alean, Bilboko azken berriak agertzeko:

Ekainaren 18an elkartasuna Euzkadirekin

Bilbon giroa gori-gori zegoenean, zenbait hiriburutan elkartasuna adierazten zuten, dirua biltzen Euzkadiren alde.
Kasu honetan Mundo Grafico aldizkarian topatzen dugu argazki hau, 1937ko Ekainaren 23an argitaratuta. Honela dio:
VALENCIA Y EUZKADI
Como otras capitales españolas, Valencia ha mostrado ahora fervorosamente su adhesión a Euzkadi, organizando una serie de actos en homenaje al pueblo vasco.
Entre ellos figuró esta colecta que unas cuantas muchachas de Vasconia, vestidas con el traje tradicional, hicieron por las calles de Valencia. (Foto Vidal Corella)

Ekainaren 17an berriak Bartzelonatik

Ekainaren 17an ez dugu bertako egunkaririk aurkitzen inongo hemerotekan: suposatu dezakegu egoera hain larria izango zela Bilbo barruan, edizioak gauzatzeko eta batez ere, zabaltzeko arazoekin topo egingo zutela. Baina Bartzelonako La Vanguardia egunkarian, hainbat erreferentzi aurkitzen ditugu:
El Ejercito de la Libertad
EL COMUNICADO OFICIAL
Ejercito de tierra:
CENTRO.- Tiroteos y duelos de artilleria...
ESTE.- En la jornada de hoy las tropas republicanas han combatido duramente en los alrededores de Huesca...
NORTE.- VIZCAYA.- La aviación facciosa se dedica a bombardear las diversas vias de comunicación con Santander, con el proposito de impedir la evacuación de mujeres, niños y ancianos que se ha dispuesto para la mayor holgura en la defensa de Bilbao. Estos bombardeos han originado algunas víctimas entre los evacuados.
SANTANDER Y ASTURIAS.- En los frentes de este ejército, tiroteos y cañoneos sin importancia.
En los demás frentes, sin novedad.

EUZKADIKO BERRIAK BOSGARRENEAN
Datu zehatzagoak topatzen ditugu La Vanguardiaren bosgarren orrialdean. Honela dio: LA OFENSIVA DEL FASCISMO SOBRE EL PASI VASCO
Los "gudaris" mantienen a raya al enemigo, haciéndole retroceder en algunos puntos.

Ekainaren 16an arratsalderarte lasai

Ekainaren 16an arratsaldeko egunkarian, batasuna mantentzeko aldarria ikusten da; honela dio "La Tarde"-k:
Todos los hombres con el presidente del Gobierno de Euzkadi hasta la muerte o la victoria final. Que nadie vacile, que nadie claudique.
Editorial antzeko bi zutabeko artikuluan lasaitasuna izatera deitzen du honela:
SERENIDAD
Con nuetro presidente hasta la muerte.
Eta ondoan lau zutabetara:
La salvación del Pais Vasco depende exclusivamente del esfuerzo de sus hijos.
Serenidad y confianza.- Valor y disciplina, nobleza de comportamiento y fidelidad absoluta a nuestras legitimas autoridades

Ekainaren 15ean hitz bereziak behar ziren

Ekainaren 15ean arratsaldez "La Tarde" egunkaria aurkitzen dugu, borrokaren arrazoiak azaltzen eta gudarako indarrak ematen:

EL DISCURSO DE NUESTRO PRESIDENTE
PALABRAS HISTORICAS

¿Ah! Pero todo pueblo que quiere ser digno tiene una voluntad tan firme en la victoria, un porcentaje tan elevado en la ganancia final, que yo estoy seguro que vosotros, al conjuro de mis palabras, sinceras y honradas, sabréis responder como un solo hombre

Ekainaren 15ean indarrak desorekatuta

Ekainaren 15ean ez dugu Eguna egunkaririk aurkitu, Bilboko egoera deskribatzeko; baina beste argitalpen batzutan, gauzak nola zeuden topatu daiteke, Adibidez Boletin Decenal delakoan, Madrileko Biblioteca Nacionalean digitalki kontsultatu daitekeena; honela dio ekaineko alean:
La situación en el Norte

El enemigo hace a Euzkadi la guerra totalitaria

Es un hecho comprobado a lo largo de todos los frentes de la guerra española, pero principalmente en el de Euzkadi, que desde el comienzo de la apliación del control de costas y fronteras de nuestro pais lors rebledes han cuadriplicado sus fuerzas aereas. Y no nos extrañe. Diariamente reciben trimotores de bombardeo y cazas de Alemania e Italia. Les llegan, volando, por Francia y por el Mediterraneo. Mientras al Gobierno de la República se el impide adquirir y transportar armamento, sus enemigos son constantemente auxiliados con elementos modernísimos en cantidades extraordinarias.

Beheraxeago honela adierazten du indarren arteko desorekaren arrazoia:
"El ataque brutal, aparatoso, de gran estilo, que sufre Bilbao cuando escribimos estos comentarios ha sido consecuencia del aumento repentino y enorme de la aviación y la tormentaria terrestre de Franco. Mola y sus consejeros alemanes concibieron la operacion vasca no como una serie de movimientos tácticos normales, combinados estrategicamente y enderezados a la consecución de un fin a la vez militar y politico, sino como aplastameinto rapidísimo, realizado casi exclusivamente gracias a la acumulación de gigantescos medios materiales."

BURDINAZKO GERRIAREN ERASOA
Hirugaren orrialdeal boletinak frontearen erasoak zehatz mehatz deskribatzen ditu hitz hauekin:
"Despues de más de dos meses de luchas porfiadas, los rebeledes habian llegado a una linea que empezxaba al Norte por el Cabo Machichaco, seguia por el monte Jata y al Este de Munguia, continuaba por el Biskargi y las faldas de Peña de Lemona y al Sur de Bilbao cruzaba el Nervión. Esa linea fue atacada el 11 de junio por el sector de San Martin de Fica, en dirección a Derio. Y el ataque estuvo a cargo, casi absolutamente de las fuerzas aéreas y de la artillería."

Ekainaren 14an Lemoan zigor gogorra

Eguna egunkariak argitaratzeari utzi ziola suposatu daiteke, Bilbon faxisten presioa aragotzen zenean: hemeroteketan ez da aurkitzen aste honetako alerik; baina beste egunkari batzutan (La Tarde, El Liberal) berriok aurkitzen ditugu:

"El enemigo recibió anoche un duro castigo en Peña Lemona.- Los mercenarios alemanes han actuado con inusitada actividad y su inconcebible vesania han llegado a arrojar bombas contra el Sanatorio Marítimo de Górliz."

Artikuluan datu gehiago agertzen dira azalduz Burdinazko Gerrikoaren barruan bonbardaketak masiboak eta krudelak izateaz gain, jendeari min egiteko pentsatuta daude: gizarte zibilari zuzenduta. Ikusi adibideok:

• Desde la costa a Sollube, Mungia, Gamiz y Fica, la mañana se hubiera deslizado en calmade no haber actuado cruelmente la aviación italo-alemana.
• En Bizcargui tuvo lugar durante toda la mañana un intenso duelo de artilleria, en el que nuestras baterias llevaron la mejor parte castigando con sus tiros las posiciones facciosas. También aquí se ha presentado la aviación facciosa, cometiendo numerosas fechorias
• En su locura no han respetado nada. En Lezama, juntamente con numerosos caserios, han destruido la estacion de ferrocarril.
• En Derio (...) el cementrio donde han dejado caer gran numero de bombas
• Uno de los pueblos atacados con mayor furia ha sido Gorliz (...) arrojaron varias bombas sobre el Sanatorio Marítimo, cobijo y amparo de multitud de infelices criaturas.
  

Ekainaren 13an Galdakaotik Bilbora

Ekainaren bigarren igandean, gauzak gero eta bletzago daude, Bilbo defendatu nahi dutenentzat: batzuk arrazoi politik, demokratiko eta estrategikoengatik; beste batzuk familia edo lagunak bertan dauzkatelako. Horixe adierazten du La Tarde egunkarian idazten duten goiburua:

"El enemigo continua presionando fuertemente por la parte de Santa Marina"

Nafarroatik etorritako tropak (Karlistak, Falangistak eta bestelako militar altxatuak), Bilbora hurbiltzen jaraitzen zuten. San Antonio egunez, Galdakaoko elizan gaua pasatu ondoren, Bilborantza abiatu ziren.
Honela kontatzen digu Victor Bengoetxeak, bere aitak bertatik bertara ikusi zuelako. Entzun bere kontakizuna zehaztasunez beterik.

Ekainaren 12an gerraren gordintasuna agirian

Ekainaren 12an militar altxatuen indarrak Burdinazko Gerrikoaren barruan daude jada: Larrabetzuko lurrak babesten zituen Gaztelumendiko tontorra neutralizatuta dago, eta tropa kolpistak Txorierriko bailara dute helburu. Mendilerro bat baino ez dute hartu behar Bilbo eskura izateko: Santamaine. Eguna egunkariak honela adierazten du igandeko alean:

Joaldi gordintsuak atzo, be, Larrabetzua eta Fika ingurutan

Arerioak bidea zabaldu nai dau gure gudarien artean bere gurari ankerrak bete al izateko, baña oneik adorez eta kemenez erantzuten dautse.- Egazkin ugari guda oñak eta atzeak suagatzen.- Paxisten basatikeriak Gorliz'ko gaxotegia aukeratu eban atzo ankerkerietako, arañegun Derio'ko kanposantuaz egin eban antzera.
Aberriaren bizitzak, gure izateak, gure siniste ta elburuen zorionak, eskari bat egin eta bearkun bategaz lotuten gaitue: Tinko, euzkotarrak Irmo!
GERNIKA EREDU BONBARDATZEKO
Gernikan almaniar hegazkinek egin zuten froga odoltsua, eredu bilakatuko dela uste dute gerrako aditeuk. Horrela adierazten du Egunak laugarren orrialdean, gudariak frontean atsedena hartzeko minutu bat edo beste ateratzen dutela ikusten dugun artean.

Ekainaren 11n Burdinazko Gerrikoa erasotzen

Ekainaren bigarren ostiralean Bilbora ekialdetik hurbiltzen dira altxatutako militarrak, Burdinazko Gerrikoa apurtu nahian, Egunak larunbateko alean sei zutabetara esaten duenez:

Arerioak joaldi indartsu ta gordiña asi eban atzo Bizkargi'tik Fika alderantz

Goizetik asi zan artilleriagaz eta iñoizkorik egazkiñik geien erabilli zitun gure mendiak suagatu ta sututen.- Gure gudariak zindoki eutsi ta arerioari indarraldiak egiten ausartu ziran.- Lemona aldean gure aldetik izan ziran egiñiko joaldiak. Orduña'n gure artilleriak nasaitasunik ez eutson emon arerioari burrukaldirik egitko.
Paxisten egazkin suagalari bi jo ta lurreratu ziran kañoien bidez

BESTE EGUNKARI BATZUTAN
Frente norte edo Euzkadiko frontea zeritzon horretaz, berri gehiago topatu ditzakegu beste argitalpen batzutan; adibidez Madrileko Liburutegi Nazionalean daudenetan, edo Donostiako kultur zerbitzuetan; kasu bietan zenbait argitalpenen erreferentziak aurkitu daitezke, Bilboko egunkarietan, tamalez eta bortizki, ematen jarraitu ezin izan zutenak.

GAZTELUMENDIKO GORDELEKUA
Aitor Miñambres, Santxo de Beurko elkarteko kideak, Gatelumendin egon ziren gudariak jasan zutena azaltzen saiatzen da.

Ekainaren 10ean eguraldi ona baina

Ekainaren 10ean kontraesankorrak dira berriak, gutxienez Eguna egunkariaren arabera:

Eguraldi ona, baña joaldirik ez.- Artilleriaren burrukak Lemona eta Baranbio'n.- Paxisten egazkiñak mendiak suagatzen.- Bonba ugari Larrabetzu'tik Lezama'ko bidera.- Baketsu baña zur eta tinko gure gudariak

ARGAZKIAK
Bigarren orrialdean guda argazki batzuk topatzen ditugu

Asteazken baketsua Ekainaren bederatzia

Ekainaren 8a baketsua izan zela adierazten du Eguna egunkariak osteguneko alean:
Egun bat geiago baketsu ta baretsu.- Sei gudari gure artera, paxistei iges eginda. Alemaniarren basatikeriaren lorratzak.- Gizon bat eta emakume bi illik ibai ertzean, egazkinetako suagen berunez.- Gogorlekuak egiten gogotsu ta gartsuki

EDITORIAL GISAN
Lehen orrialdearen ezkerreko zutabe osoa, iritziaren adierazpenerako hartzen dute gerrarekn kontra eta demokraziaren aldeko aldarri bat egiteko: Gudalburu bat
Demokrazia-zale gara.
Jatorriz eta gogoz. Euzko-izatea demokrazi barruan bizi izan da beti. Gure demokrazi onek mundu ziar lorarik zabaldu eban gure jaube giñanetan, gaur bertan zabaltzen daben antzera. Antxiñako euzkotarren demokrazia oñarritzat artu eben legediak ba'dira munduan. Demokrazi ori aupatu ta goratuko ez dabenik ez dogu aurkituko, demokraziaren arerio ankerretan izan ezin.

HILDAKOEN DATUAK
Izenburuan agertzen diren hildakoen datu zehatzak agertzen dira testuan zehar: alemaniarren bortizkeriaren ondorio bezala jartzen dituzte Mungia aldean agertutako 3 hildakoak: Mungia'tik Derio'ra bitarteko bitxabalaren erretena baten, gizon baten gorpua bilatu zan illik. Barruan eukozan agirietatik atara zanez, Monasterio eta Mungara'tar Prantzeska izan behar dau gizon horrek. (...) Mungia'ren ingurutan, Basozabal auzuan be, emakume biren gorpuak aurkitu ziran. Itxuraz baserritarrak dira orraitio eta inguru orreitakoak izango dira nunbait

Ekainaren 8an egunik baketsuena

Gezurra badirudi ere, egun baketsua izan zen ekainaren astearte hura, mendietan behinik behin. Honela dio Eguna egunkariaren ekainaren 9ko aleak:

Aspaldiko egunik baketsuena atzo gure mendietan

Laño ta siri-miri ugari. Gogorlekuak eta esiak egiten. Noizbeinka tiro banakak, guda-ezaugarri ta adierazle. Gudari bi gure artera, paxistei iges egin ondoren. Gure gudarien sendotasuna eta kemena.

HERRI LANAK
Egunaren lehen orrian argazki eder bi jarri zituzten, Bilbon bestelako bizitza zegoela adierazteko: gerra egiteaz gain, jendearen ongizateaz ere arduratzen ziren agintariak. Honela dio ibaiaren gaineko zubi berrien argazkiaren oinak: Bilbao'k guda-gayetan ezeze, erri-lanetan be lanari eten barik ekin dagitso. Lentxo, Deusto'ko zubi barri ederraren askundia ospatu geban, eta orain "Buenos Aires" deritxona zabaldu da. Argazki onetantxe ikusi daikezuz zubi orren zertzelada bi

Astelenean bakea mendietan

Igandean ekainak 6 eta astelehenean ekainak 7an bakea etorri omen zen gure mendietara bederen. Honela dio Eguna egunkariak, asteartez argitartu zen alean:
Atzo eta igandean bakea izan zen gure mendietan

Etzo eguerdi egiñean, arerioaren egzkiñak gure tokiak suagatzeari emon eutsen, ondoren barik

Burrukaldi gogor eta ikaragarri ekainaren 5ean

Ekainaren bostean borroka areagotu egin zen Eguna egunkarian datorrenaren arabera:

Egazkin bi beratu yakozan atzo arerioari burrukaldi gogor eta ikaragarri ondoren

Euretariko bat "Fiat" erakua, La Arena'n (Abanto-Zierbana) jausi zan.- Eruatzallea italiarra zan, agirietatik atara daikenez.- Beste egazkiña, suagalari andietakua, itxasora jausi zan.- Guda-oñetan, arerioak Lemoaitz artu nai izan eban atzo goizaldean, gure mutillak itsumustuan artuko zitun ustean, baña lengo lekura biurtu bearrean aurkiti zan, gureak zindoki erantzun eutselako.

Ekainaren 4an bakea nagusi

Ekainaren lauan bakea nagusi izan zen guda oinetan, larunbateko Eguna egunkariak adierazten zuenez:

Bakea izan zan atzo nagusi euzko guda-oiñetan

Kabo bat eta bi gudari igaro gure artera, izkillu ta guzti.- Egazkin-burruka Algorta inguru gaiñean.- Arerioak zurraren astuna du aldean.- Nortzuk izango ote aurrerantzean aldi?

Ekainaren 3an Lemoa gurea da

Ekainaren 3an, ostegunez, Arratia da fronte gordin gordina, Eguna egunkariak ostiralean esaten zuenaren arabera. Igorren eta Arantzazun borrokatzen ibili ondoren, Lemoatxa da giltza oraingoan: Bilbora iristeko biderik laburrena eta estrategikoki egokiena. Baina gudariak ez daude bidea errezteko, inolaz ere. Hauxe dio lehen orrialdean:

Lemona'ko aitza oso-osorik gure mende geratu da

Joaldi bizi ta indartsuak egin zituen gure gudariak.- Arerioak zitalki erantzun eban tontorrekaz barriro jaubetu naiean, baña gure gudariak ez eben oinkada bat atzerantz egin.- Lemona gure su-pean. Bardin Zornotza.- Arratiako bidea garbi.
Euzkadi'ko mendi tontor bat jota, Mola generala il da, egazkiñeko ezbear baten beste gudalburu batzuk eriotzea aurkitu dabe beragaz batera

Ekainaren bigarrena egun baketsua

Ekainaren bian eguraldi txarrari esker, egun baketsua pasatu zuten Bizkaia aldean Eguna egunkariak osteguneko alean dioenez:

Egun baketsua atzokua eguraldi txarretan

Mungia ingurutan joaldi txiki ta ariñak egin ziran gure mutillen aldetik, arerioa zirikatu ta zigortuteko asmoz. Joaldiotan arerioak galtze ugari izan zitun.- Beste guda oin guztietan bake

Ekainaren lehen eguna eguraldi txarrez

Ekainaren lehen egunean hesia estutuz doa, Bilboren inguruan: Arratian militarrei atzeratzeko ahaleginak egiten badira ere, ekialdetik Mungia gainditu eta Txorierrin ari dira borrokatzen Burdinezko hesia gailenduz. Eguna egunkarian hauxe aurkitzen dugu lehen orrialdean:

Arantzazu artu ta aurrera ekin eutsen gure gudariak

Eguraldi lañotsu ta itsua zan atzo gure mendietan eta joaldirik ezin egin al izan zan.- Len arerioagana igaro zan gudari bat, barriro gure artera etorri da, paxisten artean idoro ez dabelako.
NON DAGO FRONTEA?
Lehen orrialdean bertan "Guda Lekuak" non diren argitzen dute agintariek:
Guda Zaingoak agertu daben agiri baten bidez, Berango, Lezama, Zeberio, Arrankudiaga, Ubao eta Arakaldo guda-leku izentauta geratzen dira, orretarako legien azpian geratuaz.

BIGARREN ORRIALDEAN
Gizarte gaiak aurkitzen ditugu Egunaren bigarren orrialdean: nola dauden Bretaina Handira joandako umeak, eta Gorlizen dauden gaixoak laster ateratzeko planak daudela. Honela dio:

Batzar berezi izan zuan atzo Euzko Gobernuak

Euzkotar gastetxoen berri emanaz, Manning ingalandar andereak eskutitz xamurra idatzi dio Inglaterra'tik Lendakari jaunari.
Gaixo batez, esker-miñez, milla laurleko eman ditu Osasun-Zaingorako.
Gorlitz'ko gaixotegiko umeak Frantze'ra eramango dituzte laister